Strategia „od pola do stołu”, czyli dlaczego UE chce przejść na rolnictwo ekologiczne

Już za niespełna 10 lat jedna czwarta upraw rolniczych w UE ma produkować ekologiczną żywność. To jeden z celów unijnej strategii „od pola do stołu”, która ma zapobiec utracie bioróżnorodności i ograniczyć stosowanie pestycydów w rolnictwie. W jaki sposób UE chce osiągnąć cele strategii i jakie korzyści przyniesie jej realizacja dla konsumentów i dla klimatu?

W maju 2020 r. Komisja Europejska opublikowała swoją strategię „od pola do stołu” – „dla sprawiedliwego, zdrowego i przyjaznego dla środowiska systemu żywnościowego” – wraz z unijną strategią bioróżnorodności, które są elementami Europejskiego Zielonego Ładu. 

W tych strategiach Komisja wyznaczyła cel dotyczący zwiększenia do 2030 r. do 25 proc. gruntów rolnych UE, które zostaną objęte rolnictwem ekologicznym, a także znaczny wzrost akwakultury ekologicznej. Cele te mają przyczynić się do poprawy zrównoważonego charakteru systemu żywności, aby odwrócić utratę bioróżnorodności i ograniczyć stosowanie substancji chemicznych w postaci pestycydów i nawozów. 

Pod koniec marca br. Komisja opublikowała plan działania na rzecz rozwoju produkcji ekologicznej, który ma zapewnić szybko rozwijającemu się sektorowi ekologicznemu odpowiednie narzędzia do osiągnięcia wspomnianego celu 25 proc. rolnictwa ekologicznego. Aby zapewnić zrównoważony wzrost w tym sektorze w planie działania przedstawiono 23 działania, oparte na trzech głównych osiach: pobudzaniu konsumpcji, zwiększaniu produkcji i dalszej poprawie zrównoważonego charakteru sektora.

Przegląd planu działania na lata 2021-2027

W komunikacie Komisji w sprawie rozwoju produkcji ekologicznej przedstawiono wyniki konsultacji społecznych przeprowadzonych od września do listopada 2020 r. wraz z prognozami dla sektora rolnictwa ekologicznego na następną dekadę. Przedstawiono też szereg kluczowych cech sektora ekologicznego w UE, uwzględniając kontekst polityczny dla dalszych działań. Podkreślono, że rolnictwo ekologiczne stanowi obecnie 8,5 proc. całkowitej powierzchni użytków rolnych w UE (URA) co oznacza wzrost powierzchni upraw ekologicznych o prawie 66 proc. w latach 2009-2019. Zwrócono też uwagę, że ekologiczna sprzedaż detaliczna podwoiła wartość w tym samym okresie, a aktualne prognozy oparte na istniejących politykach i trendach przewidują wzrost w sektorze rolnictwa organicznego w ciągu następnej dekady, który osiągnie 15–18 proc. gruntów rolnych do 2030 r.

Zakłada się, że grunty uprawiane ekologicznie mają około 30 proc. większą bioróżnorodność niż grunty hodowane konwencjonalnie.

Rolnictwo ekologiczne jest co prawda bardziej kosztowne, bo wymaga stosowania naturalnych procesów bez użycia środków syntetycznych i wiąże się z niższymi plonami, mimo to jest bardziej opłacalne dla rolników ponieważ produkty organiczne są zwykle sprzedawane po wyższych cenach niż tradycyjne. 

Z punktu widzenia konsumentów specjalny raport Eurobarometru 2020 wskazał, że aż 56 proc. ankietowanych rozpoznaje logo produktów ekologicznych UE, podczas gdy 66 proc. respondentów zadeklarowało gotowość do zapłaty do 10 proc. więcej za produkty rolne wytwarzane z ograniczonym śladem węglowym. 

W planie działania określono 23 działania zorganizowane wokół trzech głównych osi:

Oś 1 – Stymulowanie popytu i wzbudzenie zaufania konsumentów

Oś ta koncentruje się na stymulowaniu popytu na produkty ekologiczne w celu stworzenia zachęty dla rolników do przejścia na produkcję ekologiczną. Wzrost konsumpcji produktów ekologicznych będzie miał bowiem kluczowe znaczenie dla zachęcenia rolników do przejścia na rolnictwo ekologiczne, a tym samym zwiększenia rentowności i odporności ich gospodarstw. Dlatego w planie działania przedstawiono szereg konkretnych działań mających na celu zwiększenie popytu, utrzymanie zaufania konsumentów i przybliżenie kwestii żywności ekologicznej obywatelom. 

Chodzi m.in. o informowanie o produkcji ekologicznej, promowanie konsumpcji produktów ekologicznych, zachęcanie do szerszego stosowania produktów ekologicznych w stołówkach publicznych za pomocą zamówień publicznych oraz zwiększenie dystrybucji produktów ekologicznych w ramach unijnego programu dla szkół. Działania mają również zapobiegać oszustwom, zwiększać zaufanie konsumentów i służyć poprawie identyfikowalności produktów ekologicznych. Sektor prywatny może również odegrać istotną rolę, na przykład nagradzając pracowników „bioczekami”, które mogą oni wykorzystać przy zakupie żywności ekologicznej.

Oś 2 – Stymulowanie konwersji i wzmacnianie łańcucha wartości

Wspólna polityka rolna (WPR) jest uważana za kluczowe narzędzie wspierania przechodzenia na rolnictwo ekologiczne. Plan działania zachęca państwa członkowskie do pełnego wykorzystania instrumentów dostępnych w ramach nowej WPR w krajowych planach strategicznych w celu przyspieszenia tego przejścia, w tym nowych ekoprogramów i funduszy rozwoju obszarów wiejskich. Aby osiągnąć ten cel Komisja, począwszy od 2023 r., oceni potrzeby każdego państwa członkowskiego w tym zakresie i zapewni konkretne wsparcie poprzez pomoc techniczną, wymianę najlepszych praktyk i wzmocnienie usług doradztwa rolniczego w celu promowania odpowiedniej wiedzy, czy też tworzenie sieci gospodarstw demonstracyjnych.

Oprócz działań podejmowanych w ramach WPR, pozostałe kluczowe narzędzia obejmują: organizację imprez informacyjnych i tworzenie sieci kontaktów w celu wymiany najlepszych praktyk, certyfikację grup rolników, a nie osób fizycznych, badania naukowe i innowacje, wykorzystywanie technologii blockchain i innych technologii w celu poprawy identyfikowalności, zwiększanie przejrzystości rynku, wzmacnianie przetwórstwa lokalnego i przetwórstwa na małą skalę, wspieranie organizacji łańcucha żywnościowego i poprawę żywienia zwierząt. 

Aby zwiększyć świadomość na temat produkcji ekologicznej, Komisja co roku zorganizuje unijny dzień produkcji ekologicznej, a także będzie przyznawać nagrody na rzecz łańcucha żywności ekologicznej w uznaniu dla przykładów doskonałej organizacji na wszystkich jego etapach. Komisja będzie również zachęcać do rozwoju sieci turystyki ekologicznej za pośrednictwem „biookręgów”. „Biookręgi” to obszary, w których rolnicy, obywatele, organizatorzy turystyki, stowarzyszenia i organy publiczne współpracują na rzecz zrównoważonego zarządzania zasobami lokalnymi w oparciu o zasady i praktyki ekologiczne. 

W planie działania podkreślono również, że ekologiczna akwakultura jest stosunkowo nowym sektorem, ale ma znaczny potencjał wzrostu. Przyszłe nowe wytyczne UE w sprawie zrównoważonego rozwoju unijnej akwakultury będą zachęcać państwa członkowskie i zainteresowane strony do wspierania wzrostu produkcji ekologicznej w tym sektorze

Oś 3 – Poprawa wkładu rolnictwa ekologicznego w zrównoważony rozwój

Wreszcie plan działania ma również na celu dalszą poprawę wyników rolnictwa ekologicznego pod względem zrównoważonego rozwoju. Aby osiągnąć ten cel, działania skupią się na poprawie dobrostanu zwierząt, zapewnieniu dostępności ekologicznych nasion, zmniejszeniu śladu węglowego sektora oraz ograniczeniu do minimum stosowania tworzyw sztucznych, wody i energii. Komisja zamierza także zwiększyć udział badań naukowych i innowacji oraz przeznaczyć co najmniej 30 proc. budżetu przewidzianego na badania naukowe i innowacje w dziedzinie rolnictwa, leśnictwa i obszarów wiejskich na tematy specyficzne dla sektora ekologicznego lub dla niego istotne. Komisja będzie ściśle monitorować postępy przeprowadzając coroczny przegląd z udziałem przedstawicieli Parlamentu Europejskiego, państw członkowskich i zainteresowanych stron, za pomocą półrocznych sprawozdań z postępów i przeglądu śródokresowego.

Ustalenia z konsultacji społecznych

Plan działania uwzględnia wyniki konsultacji publicznych przeprowadzonych między wrześniem a listopadem 2020 r., w wyniku których otrzymano łącznie 840 odpowiedzi od zainteresowanych stron (pochodzących z 41 krajów reprezentujących wszystkie kraje UE i 14 krajów spoza UE).

Badanie wykazało szeroki konsensus w sprawie działań niezbędnych do stymulowania produkcji organicznej jak np. zapewnienie szkoleń i porad w celu stymulowania przejścia na produkty rolnictwa ekologicznego (91 proc. respondentów); potrzebę wzmocnienia przetwórstwa lokalnego i na małą skalę oraz krótkich łańcuchów dostaw żywności (90 proc.); wsparcie dla poprawy siły przetargowej producentów ekologicznych, czy też potrzebę
wsparcia z WPR.

Ankietowani byli też zgodni (91 proc.), co do tego, że informacje o produktach ekologicznych powinny być przejrzyste i dostępne dla konsumentów. Uznano potrzebę władz publicznych, w celu zapewnienia zgodności z zasadami produkcji ekologicznej oraz szerszych kampanii informacyjnych promujących ekologiczne logo UE i produktów ekologicznych. W przypadku tych ostatnich ponad połowa respondentów (59 proc.) uważa, że władze krajowe są głównie odpowiedzialne za promowanie produktów ekologicznych. 

Perspektywy

Komisja Europejska przedstawiła swój plan działania w zakresie rolnictwa ekologicznego na spotkaniu Rady ds. Rolnictwa i Rybołówstwa w dniach 26-27 maja 2021 r. Na posiedzeniu 19 lipca 2021 r. unijni ministrowie rolnictwa przyjęli konkluzje Rady w sprawie tego planu, wyrażając swoje ogólne poparcie. Rada uznała wkład, jaki rolnictwo ekologiczne może wnieść w ochronę środowiska i bioróżnorodność, w tym walkę ze zmianami klimatu i poprawę dobrostanu zwierząt. 

Zwrócono przy tym uwagę, że państwa członkowskie znajdują się w różnych punktach w odniesieniu do rozwoju rolnictwa ekologicznego, dlatego każde z nich powinno wnieść swój wkład w zbiorowy wysiłek na rzecz osiągnięcia celu, jakim jest 25 proc. gruntów rolnych UE objętych rolnictwem organicznym. 

W konkluzjach Rady stwierdzono, że rolnictwo i produkcja ekologiczna odegrają ważną rolę
w krajowych planach strategicznych. Podkreślono jednak również, że przyjęcie krajowych planów działania na rzecz rozwoju rolnictwa organicznego powinno pozostać decyzją dobrowolną.

Rolnictwo ekologiczne stanowi kluczowy element Europejskiego Zielonego Ładu, obejmując wdrożenie zarówno strategii „od pola do stołu”, jak i strategii bioróżnorodności. W uchwale z dnia 15 stycznia 2020 r. w sprawie Europejskiego Zielonego Ładu, Parlament Europejski podkreślił, w jaki sposób rolnictwo może pomóc UE zmniejszyć emisje dzięki zrównoważonym praktykom, takim jak rolnictwo ekologiczne. 

Jednym z osiągnięć ostatniej kadencji europarlamentu były nowe ramy regulacyjne dla rolnictwa ekologicznego. W związku z pandemią koronawirusa oraz w celu zapewnienia sprawnego funkcjonowania sektora ekologicznego, data wejścia w życie rozporządzenia została przesunięta na 1 stycznia 2022 r.

Komisja Europejska przedstawiła swój plan działania komisji rolnictwa Parlamentu Europejskiego na posiedzeniu w dniach 14-15 kwietnia 2021 r. Członkowie z zadowoleniem przyjęli propozycje, ale także wyrazili obawy dotyczące realizacji planu przez rolników. Uwagi eurodeputowanych dotyczyły m.in.: sposobu osiągnięcia celu, jakim jest 25 proc. gruntów rolnych przeznaczonych na cele rolnictwa organicznego w UE; koszty produkcji; wyzwania stojące przed różnymi państwami członkowskimi, rolę innowacji oraz kwestie związane z dystrybucją i rynkami poza UE.